Willem Barentsz, Spitsbergen en de Noordoostelijke Doorvaart
Het tijdperk van de ontdekkingsreizen was een periode van omvangrijke Europese overzeese ontdekkingsreizen tussen de 15e en 17e eeuw en veel van de expedities zijn een gids in vastberadenheid. Een van de ontdekkingsreizigers die deze vastberadenheid het beste illustreert is Willem Barentsz.
Barentsz, een Nederlandse cartograaf en navigator, leefde van ongeveer 1550 tot 1597 in het gebied dat uiteindelijk Nederland werd.
Hij werd geboren op Terschelling en zijn eerste kaartwerkzaamheden voerden hem eerst naar het zuiden, waar hij een kaart van de Middellandse Zee voltooide. Deze kaart publiceerde hij samen met zijn mede-Nederlands-Vlaamse cartograaf Petrus Plancius, over wie we kort hebben geschreven in ons artikel over historische Antarctische kaarten.
Afbeelding via Wiki Commons, Publiek domein
Maar Barentsz was voorbestemd voor grotere dingen en vreemdere kusten. Het grootste deel van zijn carrière zou gewijd zijn aan het ontdekken van de Noordoostelijke Doorvaart, een veronderstelde zeilroute waarvan de Europese leiders hoopten dat deze een veilige handelsverbinding naar China (toen Cathay) zou bieden.
Tijdens zijn drie expedities om deze route te vinden, ontdekte Barentsz uiteindelijk Bereneiland en een eilandengroep die ons het meest na aan het hart ligt: Spitsbergen, nu ook bekend als Spitsbergen. Dit is een korte samenvatting van hoe het allemaal gebeurde en hoe het afliep.
Ijsberen, walrussen en een heleboel ijs: de eerste reis van Willem Barentsz
De vroege Nederlandse expedities werden gesubsidieerd door de Staten-Generaal van de Zeventien Provinciën, keizerlijke staten die Nederland omvatten en geregeerd werden door de Spaanse tak van het Huis Habsburg. Barentsz' eerste reis was geen uitzondering.
Zijn kleine schip voer in 1594 vanaf het eiland Texels met twee andere schepen, met de opdracht om de Karazee binnen te varen en de Noordoostelijke Doorvaart ten noorden van Siberië te vinden.
In de buurt van het eiland Kildin kwamen Barentsz en zijn bemanning een ijsbeer tegen die op hun schip probeerde te klimmen. Ze schoten hem neer en probeerden hem later te vangen, maar het dier bleek te wild om aan boord te houden en ze klaarden de klus op Williams Island.
Later kwamen ze een kudde van zo'n 200 walrussen tegen. Maar toen het doden van de taaie beesten met snoeken en bijlen te moeilijk werd, zeilden ze verder met slechts een paar slagtanden.
De laatste gebeurtenis van deze expeditie was hun aankomst aan de westelijke kust van Novaya Zemlya (ook Nova Zembla), waar Barentsz en zijn bemanning probeerden om langs de kustlijn naar het noorden te varen. Maar het dikker wordende ijs bleek onbegaanbaar en ze werden gedwongen om naar huis terug te keren.
Hoge verwachtingen, wilde mannen en de Kara Zee: Barentsz' tweede reis
Ondanks het feit dat de noordoostelijke doorgang naar China niet werd gevonden, werd Barentsz' eerste expeditie als succesvol beschouwd - in ieder geval genoeg om een tweede te financieren.
Slechts een jaar later benoemde de Nederlandse stadhouder Prins Maurits van Oranje Barentsz tot leider van nog een expeditie naar de Noordoostelijke Doorvaart. Met hoge verwachtingen, gevoed door Barentsz' vorige reis, stuurde hij zelfs zes andere schepen met Barentsz mee, allemaal beladen met handelsgoederen.
Deze expeditie vertrok in juni 1595. Nog geen twee maanden later ontmoette Barentsz 20 Samojeden, een volk dat deel uitmaakt van de Oeraltaalgroep van Noord-Eurazië, maar dat voor Barentsz en zijn bemanning wilde mensen waren. Desondanks konden de Samojeden communiceren met een van Barentsz' bemanningsleden, die ook hun taal sprak.
Dit geluk weerhield Barentsz er echter niet van zijn pad te kruisen met een andere ijsbeer, waardoor twee van zijn bemanningsleden omkwamen toen ze op Staten Island naar kristal zochten.
Nog meer ongeluk trof de groep toen ze de Kara-zee opgesloten vonden in pakijs, waardoor ze opnieuw met lege handen huiswaarts moesten keren. Terug in Nederland zou Barentsz zijn welkom niet zo warm vinden als de eerste keer.
Afbeelding via Wiki Commons / Publiek domein
Bereneiland, Spitsbergen en Novaya Zemlya: de laatste reis van Willem Barentsz
Mede door de hoge kosten en de zware teleurstelling van Barentsz' tweede expeditie, die algemeen als een mislukking werd beschouwd, werd een einde gemaakt aan de gewoonte om dergelijke reizen te subsidiëren. Er kwam een beloningssysteem voor in de plaats waarbij expedities alleen werden vergoed als ze terugkeerden met bewijs van een succesvolle navigatie naar China.
Barentsz was nog steeds vastbesloten om dit te bereiken en het Amsterdamse stadsbestuur was nog steeds bereid om hem te financieren. Het kocht twee kleine schepen met Nederlandse zeelieden en in mei voer Barentsz voor de laatste keer naar het oosten.
Een maand later ontdekte de expeditie Bereneiland. En hoewel Barentsz het nog niet wist, is Bereneiland de meest zuidelijke landmassa van de Spitsbergen/Svalbard archipel, wat zijn beroemdste ontdekking zou worden.
Hij deed deze ontdekking minder dan een week later, op 17 juni, toen hij en zijn bemanning het hoofdeiland Spitsbergen zelf zagen. Daarna ontdekten ze een reeks baaien en fjorden in het gebied voordat ze op 1 juli terugkeerden naar Bereneiland.
Toen volgde een debat tussen Barentsz en een van zijn kapiteins over hoe ze het beste verder konden gaan. Ze kwamen overeen om zich op te splitsen, waarbij Barentsz noordoostwaarts zou varen terwijl zijn kapitein noordwaarts zou gaan.
Maar door het dikke ijs kon Barentsz de Straat Vaigatch niet binnenvaren zoals de bedoeling was. Hij en zijn bemanning moesten overwinteren op Novaya Zemlya, waar ze een hut bouwden van het hout van hun schip. Ze noemden dit Het Behouden Huys.
Universiteitsbibliotheek - Radboud Universiteit / Publiek domein
Zelfs met het huis waren de omstandigheden op het eiland wreed. Het werd zo koud dat Barentsz en zijn mannen moesten slapen met opgewarmde kanonskogels onder hun beddengoed en ze hadden hun koopwaar al lang uit de kast gehaald om extra kleren en dekens te maken.
Hoewel ze gedwongen waren om voedsel te rantsoeneren, vooral brood en bier, konden ze jagen op Poolvossen en zelfs op een paar ijsberen. Dit weerhield de ontdekkingsreizigers er echter niet van om langzaam ten prooi te vallen aan blootstelling, ondervoeding en scheurbuik.
De volgende juni, bijna een jaar nadat ze hun kamp hadden opgeslagen op Novaya Zemlya, vertrokken de haveloze en uitgehongerde overlevenden in twee kleine boten naar het Kola-schiereiland.
Barentsz bereikte deze bestemming nooit. Hij stierf aan zijn kwalen op 20 juni 1597, slechts een week na zijn vertrek uit Novaya Zemlya, en er is nog steeds geen graf van hem bekend. Geleerden weten niet eens zeker of hij aan land of op zee werd begraven.
Christiaan Julius Lodewijk Portman / Publiek domein
Zeven weken later redde een Nederlands koopvaardijschip onder leiding van niemand minder dan Barentsz' voormalige kapitein de 12 overgebleven bemanningsleden. Maar pas in november keerden de mannen eindelijk terug naar Amsterdam.
Naast Barentsz kwamen vijf matrozen en een scheepsjongen om tijdens deze laatste zware expeditie naar de Noordoostelijke Doorvaart naar China. De eerste succesvolle overtocht zou pas plaatsvinden toen de Zweedse ontdekkingsreiziger Adolf Erik Nordenskiöld tussen 1878 en 1879 de route aflegde.
Nasleep en opgravingen van de Barentsz-expeditie
Het tijdperk van de ontdekkingsreizen leverde ontelbare verhalen op over gevaren, overwonnen tegenslagen en gedragen tragedies, maar de laatste expeditie van Willem Barentsz is een van de meest gedenkwaardige.
Barentsz' hut op Novaya Zemlya werd in 1871 ontdekt en in de daaropvolgende jaren werden nog een aantal andere expedities uitgevoerd om overblijfselen en informatie te verzamelen. Tegenwoordig zijn veel van deze voorwerpen te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam, dat alle ongetekende afbeeldingen in dit artikel heeft geleverd.
Twee bemanningsleden van de reis publiceerden ook hun dagboeken, en in 1853 werd de Morenzee omgedoopt tot de Barentszzee om de beroemde ontdekkingsreiziger te herdenken. De Barentszregio, het eiland Barentsz en de op één na grootste stad van Spitsbergen, Barentsburg, eren hem ook.
Andere Barentsz-namen zijn het Maritiem Instituut Willem Barentsz op zijn geboorte-eiland Terschelling, een toneelstuk over zijn laatste reis, een Nederlandse film uit 2011 over hetzelfde onderwerp en zelfs een Barentsz-eiwit in de moleculaire samenstelling van de fruitvlieg.
Foto door Rustyn Mesdag & Tom van Hoof
Onlangs schreven we ook over een scheepsbouwproject van vrijwilligers in Harlingen om een replica te maken van De Witte Swaen, het schip waarmee Barentsz zijn laatste expeditie ondernam. Dit team maakt zelfs gebruik van 16e-eeuwse scheepsbouwmethoden en hoopt het schip in 2020 af te hebben, waarna ze van plan zijn Barentsz' reis na te reizen.
Dergelijke inspanningen getuigen van de blijvende legende van Willem Barentsz en zijn expedities. Hoewel deze reizen in de eerste plaats door de handel werden gemotiveerd, leveren ze ons verhalen over avontuur en ontdekkingsreizen die tot op de dag van vandaag tot de verbeelding spreken.
Het is uit liefde om onze gasten de veiligere kant van dit avontuur en deze verkenning te bieden dat wij bij Oceanwide Expeditions niet kunnen wachten om weer te doen waar we het beste in zijn.