Tegen 1943 had de Tweede Wereldoorlog de planeet overspoeld en bijna elk land en elke regio op aarde getroffen, van de woestijnen van Noord-Afrika en de velden, bergen en valleien van Europa tot de uitgestrekte oceanen van Oost-Azië en de meest afgelegen eilanden en archipels over de hele wereld. Te midden van deze vloedgolf van onzekerheid en conflicten vond een van de meest intrigerende wetenschappelijke en militaire operaties van de oorlog plaats.
Operatie Tabarin werd georganiseerd als een gezamenlijke militaire en wetenschappelijke onderneming en had als hoofddoel een Britse aanwezigheid op Antarctica te vestigen, vijandelijke schepen veilige havens te ontzeggen en de interesse van andere naties in de regio tegen te gaan, waaronder Nazi-Duitsland, Japan en het neutrale Argentinië. Wat begon als een militaire oefening veranderde echter al snel in een wetenschappelijke onderneming en legde de basis voor latere Britse Antarctische expedities, waaronder die welke bijdroegen aan het Internationaal Geofysisch Jaar (1957-1958), de uiteindelijke oprichting van permanente wetenschappelijke onderzoeksstations en zelfs de totstandkoming van het Antarctisch Verdrag.
Beveiliging van de keizerlijke scheepvaartroutes
Sinds het begin van de Tweede Wereldoorlog werd de Britse scheepvaart bedreigd door de Duitse Kriegsmarine, met commerciële overvallers en U-boten die koopvaardijschepen van het Keizerrijk en het Gemenebest zelfs aan de verste uithoeken van de wereld lastigvielen. Tegen 1943 was er een veel grotere zeedreiging opgedoken om de Royal Navy uit te dagen. Vanaf 1941 was het Japanse Rijk door Zuidoost-Azië en de Stille Oceaan gestormd. Tegen 1943 beheerste het een groot deel van Oost-Azië en dreigde het Gemenebest en de Amerikaanse strijdkrachten uit de regio te verdrijven.
Voor de Britten was het risico dat de Japanse marine havens in de Zuid-Atlantische Oceaan zou veroveren, zoals de Falklandeilanden of South Georgia, te groot. De gevolgen voor de geallieerde oorlogsinspanning hadden catastrofaal kunnen zijn, met oppervlakteschepen of onderzeeërs van de Axis die konden opereren vanaf bases ver van hun thuisland en die de geallieerde zeemiddelen tot het uiterste zouden drijven. De Nazi-Duitse expeditie naar Nieuw-Zwabenland in Antarctica in 1938-39 had ook hun interesse in de regio bewezen.
Daarom werd in mei 1943 Operatie Tabarin bedacht. Het zou verschillende bases in Antarctica vestigen om een permanente Britse aanwezigheid in de regio te garanderen en wetenschappelijke gegevens en lokale informatie te verzamelen, terwijl de tegenstanders van Groot-Brittannië de vrije teugel in het verre zuiden werd ontzegd. In november was de expeditie onderweg. Vanuit de haven van Tilbury, Engeland, vertrokken 14 mannen aan boord van de HMS Bransfield, een omgebouwd Noors verzegelingsschip, onder leiding van de ervaren poolreiziger James Marr, veteraan van de laatste expeditie van Sir Ernest Shackleton aan boord van de Quest. Ze brachten verschillende disciplines samen, van plantkunde en zoölogie tot landmeters en meteorologen. De meesten waren al in dienst van het Britse leger of de koopvaardij.
Foto door Yves Adams
Vaste voet krijgen op Antarctica
Tijdens de reis naar het zuiden bleek al snel dat Bransfield niet geschikt was om de zware zeeën te bevaren. Na een omweg via Gibraltar ontmoetten ze hun vervangende schip, HMS William Scoresby, in Port Stanley op de Falklandeilanden, een ervaren poolschip dat de Royal Navy had gevorderd voor mijnenveegtaken in de Zuid-Atlantische Oceaan.
De expeditie landde in februari 1944 op Deception Island. Na het vinden van geen recent bewijs van Argentijnse of Duitse activiteit, werd een geschikte locatie voor 'Basis B' geïdentificeerd. Er werd snel gelost gedurende enkele dagen en een groep van vijf man werd achtergelaten onder leiding van geoloog William R. Flett. Op 11 februari 1944 bereikte de rest van de expeditie de locatie voor de tweede basis, op het eiland Goudier in de Straat Gerlache. Hoewel dit niet de eerste keuze was, met beperkte wetenschappelijke mogelijkheden, de snel slinkende brandstof van SS Fitzroy, een vrachtschip dat de expeditie vergezelde, en de aanwezigheid van pakijs, leidde dit tot de oprichting van 'Basis A', wat de beroemde Port Lockroy basis zou worden, die vaak bezocht wordt door expeditiecruises naar Antarctica.
In de weken en maanden die volgden, werden generatoren geïnstalleerd, basisgebouwen opgericht en rapporten en berichten teruggestuurd naar het Verenigd Koninkrijk via de Falklandeilanden. Hoewel dit eerst in het grootste geheim gebeurde, werd in april 1944 de aanwezigheid van beide bases wereldwijd bekendgemaakt via een BBC-aankondiging.
Foto door Keith Lepor
Wetenschappelijke studies aan de randen van de kaart
Beide bases begonnen onmiddellijk met wetenschappelijk werk, het doen van meteorologische waarnemingen en het rapporteren van zee-ijs. Er werden ook geologische onderzoeken uitgevoerd, terwijl glaciologie en fysiografie de focus vormden tijdens het eerste werkjaar.
In Port Lockroy (basis A) werden rotsstalen verzameld en tijdens een botanisch onderzoek, uitgevoerd door de bekende botanicus Elke Mackenzie (toen Ivan Mackenzie Lamb), werden verschillende niet-geregistreerde soorten korstmossen ontdekt - een belangrijke bijdrage aan de taxonomie van korstmossen op Antarctica. Gedurende het eerste jaar was topografisch werk een belangrijk aandachtspunt voor de expeditieleden. In 25 dagen tijd werd Wiencke Island volledig in kaart gebracht, wat aanzienlijk bijdroeg tot het in kaart brengen van de omliggende regio.
Tegen het begin van de Antarctische winter was het belang van het werk op beide basissen duidelijk, maar toen het laatste licht viel en de Antarctische duisternis intrad, gingen de 14 mannen, verspreid over beide afgelegen basissen, op hun hurken zitten voor de barre maanden die voor hen lagen voordat hun wetenschappelijk werk in de lente kon worden voortgezet. Harde temperaturen en levensbedreigende omstandigheden volgden, maar uiteindelijk keerde het licht en de schijn van warmte terug. In december 1944 keerde William Scoresby terug naar beide bases en bracht extra manschappen en voorraden mee voor de bouw van een derde basis, 'Base E', die onbemand zou zijn. Nadat leider James Marr ontslag nam vanwege een slechte gezondheid, werd dit plan echter opgegeven en werd 'Basis D' gebouwd in Hope Bay, de oorspronkelijk voorgestelde locatie van Basis A. Verdere experimenten en wetenschappelijke studies gingen door, waaronder plantentransplantaties vanaf de Falklandeilanden, het verzamelen van fossielen en het nemen van meer monsters van korstmossen en rotsen, samen met aanvullende topografische excursies en karteringsactiviteiten.
Tegen 1945 was de lijst van overwinteraars gegroeid tot 21 man en het werk van de expeditie werd in juli van hetzelfde jaar vastgelegd als het Falkland Islands Dependencies Survey (FIDS). Alle mannen van de operatie waren in februari 1946 teruggekeerd naar de Falklandeilanden, hoewel Port Lockroy tot 1962 bezet zou blijven, Deception Island tot 1967 en Hope Bay tot 1964.
De erfenis van Operatie Tabarin duurt tot op de dag van vandaag voort. FIDS werd in 1962 omgedoopt tot de British Antarctic Survey (BAS) en is nu een wereldwijd toonaangevend onderzoekscentrum voor wetenschap van het aardsysteem en wereldwijde klimaatverandering, dat samenwerkt met internationale partners op Antarctica, de Noordpool en daarbuiten.
Foto door Sara Jenner
Territoriale aanspraken en de basis voor het Antarctisch Verdrag
Naast de militaire doelen tegen de As-strijdkrachten en de wetenschappelijke focus, was Operatie Tabarin ook ontworpen om Argentijnse en Chileense tegeneisen tegen de Britse soevereiniteit over de Falklandeilanden, die waren gemaakt na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in 1939, te weerleggen.
Tijdens de eerste jaren van de oorlog gebruikten de Britten en het neutrale Argentinië tactieken van lik-op-stuk, waarbij vlaggen werden vervangen en vernield op verschillende eilanden op het Antarctisch Schiereiland. Door bases op te zetten op Deception Island, in Port Lockroy en in Hope Bay, verwijderde de operatie Argentijnse vlaggen en territoriale gedenkplaten die in betwiste gebieden op het Antarctisch Schiereiland waren geplaatst en versterkte ze de Britse toewijding aan de soevereiniteit van de Falklandeilanden en hun afhankelijkheden.
Na het einde van de Tweede Wereldoorlog was er een hernieuwde interesse in Antarctica. De territoriale aanspraken op Antarctica werden niet erkend en betwist door de Verenigde Staten, de nieuwe mondiale supermacht. In 1946 begon Operatie Highjump. Deze grootschalige militaire operatie van de VS was bedoeld om militair personeel en apparatuur te trainen en te testen in een polaire omgeving. Operatie Windmill en Operatie Deep Freeze zouden snel volgen en de internationale interesse in Antarctica als een gebied met onaangeboorde hulpbronnen en territoriale winst leidde tot hernieuwde onrust en geschillen toen de Koude Oorlog in de loop van de 20e eeuw groeide.
Het Internationaal Geofysisch Jaar 1957-58 (IGY) leidde tot meer internationale wetenschappelijke samenwerking tussen 12 landen, waaronder de Sovjet-Unie, de Verenigde Staten en andere westerse mogendheden. Het bracht landen samen om onderzoek te doen naar de atmosfeer van de aarde, de oceanen en de poolgebieden, waarbij verschillende Antarctische onderzoeksstations werden opgericht of verder ontwikkeld, aanvankelijk slechts tijdelijk. Het succes van deze samenwerking gaf hoop op internationale samenwerking op Antarctica. Zo werd in 1959 het Antarctisch Verdrag ondertekend door de 12 landen die deelnamen aan het IGY 1957-58. In 2024 telt het Antarctisch Verdrag 57 partijen.
Operatie Tabarin droeg bij aan het geopolitieke klimaat dat leidde tot de totstandkoming van het Antarctisch Verdrag, dat in 1959 werd ondertekend. Het verdrag demilitariseerde het continent, bestemde het voor vreedzaam onderzoek en schortte alle territoriale aanspraken op, waardoor de wetenschappelijke en coöperatieve geest die tijdens Tabarin was ontstaan, behouden bleef.
Wat was begonnen tijdens het conflict van de Tweede Wereldoorlog had geleid tot wetenschappelijk begrip, internationale samenwerking en de oprichting van een van 's werelds belangrijkste en meest baanbrekende internationale verdragen, die op hun beurt bijdroegen aan de bescherming en het behoud van Antarctica. De oorsprong van Operatie Tabarin ligt misschien in geopolitieke geschillen en territoriale bescherming, maar de erfenis ervan is een dieper begrip van het belang van de poolwereld en de kracht van internationale samenwerking.
Hoofdafbeelding door Juan Berenstein